PGS.TS. Hà Hoàng Kiệm, BV 103
Bài đã đăng trên báo Sức khỏe và đời sống (Bộ Y tế) số 142 (25-28/11/2006)
Sỏi đường tiết niệu được mổ lấy ra từ một bệnh nhân
Sỏi đường tiết niệu hay gặp, Việt nam nằm trong vành đai sỏi của thế giới. Sỏi đường tiết niệu gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm như gây tắc đường niệu gây suy thận cấp, suy thận mạn, gây nhiễm khuẩn tiết niệu. Sỏi đường tiết niệu lại hay tái phát, thời gian tái phát tùy thuộc từng người có thể vài tháng hoặc vài năm sau mổ lấy sỏi đường tiết niệu, nhưng cũng có thể nhiều năm. Nhiều người phải mổ lấy sỏi vài lần trong vài năm. Chính vì vậy dự phòng sỏi là hết sức quan trọng.
Sỏi đường tiết niệu gồm 5 loại
+ Sỏi calci: calci oxalat hoặc calci phosphat. Ở Việt Nam, sỏi calci chiếm 80-85% các loại sỏi. Calci oxalat có màu nâu hoặc đen, rất rắn, bề mặt lơme chởm nhiều gai. Sỏi calci phosphat (apatid) có màu trắng ngà, bề mặt nhẵn, có nhiều lớp đồng tâm, rắn nhưng dễ vỡ hơn sỏi calci oxalat. Sỏi calci cản quang mạnh.
+ Sỏi struvit (amoni magne phosphat) hay còn gọi sỏi nhiễm khuẩn, loại sỏi này chiếm khoảng 10-15%. có màu trắng ngà, cản quang vừa phải, gặp ở nữ nhiều hơn nam. Sỏi hình thành có vai trò của nhiễm khuẩn đường tiết niệu, khi nhiễm các vi khuẩn có men urease phân giải ure thành NH3 và làm pH nước tiểu rất kiềm (>8) tạo điều kiện cho sỏi hình thành. Sỏi thường phát triển nhanh và tạo thành dạng sỏi san hô.
+ Sỏi uric, chiếm khoảng 5%: có màu nâu, rắn, không cản quang, hay gặp ở nam giới bị bệnh gút
+ Sỏi cystin, hiếm gặp chỉ < 0,1%: có màu trắng ngà, gặp ở trẻ em mắc bệnh di truyền rối loạn chuyển hóa acid amin, trẻ đái ra nhiều cystin, cystin kết tinh thành sỏi, thường kết hợp với sỏi calci phosphat.
+ Sỏi hiếm gặp: một số sỏi chỉ hình thành trong những điều kiện đặc biệt như trẻ em uống sữa có chứa menamin, gây tạo sỏi đường tiết niệu, một số loại thuốc trung hòa dịch vị để điều trị viêm loét dạ dày trước đây gây ra sỏi silica…
Muốn hình thành sỏi thì các chất tạo sỏi phải kết tinh trong nước tiểu để tạo thành các tinh thể, các tinh thể nếu được dòng nước tiểu rửa trôi đi thì không hình thành được sỏi, nhưng nếu tinh thể bị lắng đọng hoặc dính lên thành đài hoặc bể thận, sau đó các tinh thể khác dính kết vào làm sỏi lớn dần, như vậy cần có các chất kết dính, một trong các chất đó là prorein Tamm-Horsfal.
Việc dự phòng sỏi đường tiết niệu phải phụ thuộc vào các loại sỏi và điều kiện hình thành sỏi. Những người cần phải lưu ý dự phòng sỏi là những người có
Nguy cơ cao bị sỏi:
- Người dã có tiền sử bị sỏi tiết niệu như đái ra sỏi, đã mổ hoặc tán sỏi
- Gia đình có người bị sỏi tiết niệu
- Người sống ở những vùng thổ nhưỡng đá vôi và địa phương có nhiều người bị sỏi tiết niệu.
- Những người sống ở những vùng quanh năm khí hậu nóng
- Những người có dị dạng đường tiết niệu
- Người hay bị nhiễm khuẩn tiết niệu tái phát
- Người có nồng độ calci niệu cao (cường calci niệu)
- Người bị bệnh gút
Biện pháp dự phòng
+ Biên pháp chung cho các loại sỏi:
- Uống nhiều nước: uống trên 1,5 lít nước/ngày, không để bị khát, duy trì lượng nước tiểu 1,5-2 lít/ngày để làm cho các chất trong nước tiểu luôn ở dưới mức bão hòa và làm tăng tốc độ dòng nước tiểu.
- Dự phòng nhiễm khuẩn đường tiết niệu. Khi nhiễm khuẩn tiết niệu làm pH nước tiểu tăng, tạo điều kiện hình thành calci oxalat, calci phosphat và amoni magne phosphat.
- Khi buồn tiểu cần đi tiểu ngay, không nên nhịn tiểu
- Nếu có nguyên nhân gây cản trở dòng nước tiểu, làm ứ đọng nước tiểu trong đường tiết niệu, cần được chữa kịp thời.
- Nếu kích thước sỏi <5mm có thể lọt được qua đường tiết niệu, dùng biện pháp nội khoa để tống sỏi ra: uống nhiều nước (250-500ml nước trong 10 phút, sau đó uống thuốc giãn cơ trơn, sau 10 phút cho nhảy dây, nhảy dây càng lâu càng tốt, lặp lại hai lần mỗi ngày). Bằng biện pháp trên chúng tôi đã giúp nhiều bệnh nhân tống được sỏi ra khỏi đường tiết niệu thành công.
+ Biện pháp riêng cho từng loại sỏi:
- Điều chỉnh pH nước tiểu tùy theo từng loại sỏi. Với sỏi uric và cystin cần kiềm hóa nước tiểu bằng uống nabica. Nếu sỏi calci oxalat, calci phosphat hoặc amoni magne phosphat cần acid hóa nước tiểu.
- Chế độ ăn: với sỏi calci cần hạn chế các thức ăn có nhiều calci như tôm, cua, xương hầm… Không uống vitamin C hoặc ăn các thức ăn có nhiều vitamin C hoặc các thức ăn nhiều oxalat như rau dền, vì vitamin C thoái biến sẽ tạo ra nhiều oxalat. Tăng cường ăn các loại hoa quả có nhiều citrat như các quả họ cam chanh, vì citrat là chất có tác dụng ngăn tạo sỏi.
- Với ỏi uric cần hạn chế ăn thịt động vật (thịt có màu đỏ), hạn chế uống bia vì chứa nhiều purin, khi purin thoái biến sẽ tạo ra nhiều acid uric.
Thuốc sử dụng trong dự phòng sỏi
+ Với sỏi calci có thể sử dụng một số thuốc sau:
- Xenlulose phosphat: là chất nhựa trao đổi ion trong ruột. Khi vào ruột, chúng nhả natri và gắn với calci rồi được thải ra ngoài theo phân, làm giảm hấp thu calci.
- Orthophosphat: khi uống, thuốc gắn với calci trong ruột và làm giảm bài tiết calci qua nước tiểu.
- Sirnakarang: là loại thuốc cổ truyền của Indonesia được nhập vào Việt Nam, thành phần gồm: orthosiphonis folia 12%, sericocalysis folis 12%, curcuman rhizoma 12%, phyllanthi herba 8%, daribahan-haban lain hengga 100%. Thuốc có tác dụng làm mềm và tan rã sỏi để tống sỏi ra ngoài theo nước tiểu.
- Rowatinex, thành phần gồm 7 chất tự nhiên: Pinene (alpha-beta) 31mg, camphene 15mg, cineol B.P.C 3mg, fenchone 4mg, borneol 10mg, anethol ÚP 4mg, olive oil BP 33mg. Thuốc có tác dụng làm mềm, tan rã sỏi và thải ra ngoài theo nước tiểu.
- Nước sắc lá cây kim tiền thảo hoặc uống viên kim tiền thảo thường uống kéo dài nhiều tháng.
- Nước sắc lá vối hoặc nụ vối. Nước lá vối hoặc nụ vối là loại nước giải khát phổ biến của nhân dân vùng bắc bộ. Trong nước vối có một số kháng sinh bền với nhiệt, có vị đắng nhẹ kích thích tiêu hóa. Gần đây đã được Hà Hoàng Kiệm phát hiện và nghiên cứu có tác dụng làm mềm và tan rã sỏi, đã điều trị thành công cho gần 50 bệnh nhân bị sỏi tiết niệu uống nước vối trong 6 tháng, nhiều bệnh nhân không tái phát sỏi sau mổ sỏi, mặc dù vài năm trước đã phải mổ lấy sỏi vài lần. Công trình đã được báo cáo tại Hội nghị khoa học thận-tiết niệu tại đại học y khoa Huế năm 2009 và đăng trên tạp chí Nội khoa cùng năm, gần đây đăng trong tạp chí Y học thực hành Bộ Y tế số 8 (878) 2013 trang 44-47.
+ Với sỏi amoni magne phosphat: Dự phòng hoặc điều trị tích cực nhiếm khuẩn tiết niệu. Điều trị sớm để khắc phục tình trạng dị dạng đường tiết niệu. acid hóa nước tiểu để ngăn kết tinh các tinh thể tạo thành sỏi .
+ Với ỏi uric: sử dụng allopurinol để giảm tạo thành acid uric, đồng thời kiềm hóa máu và nước tiểu bằng nabica để làm giảm kết tinh acid uric, cùng với giảm ăn thịt động vật.
Sỏi bàng quang trên phim chụp X-quang
